Άγριες μέλισσες της Ελλάδας- η ανατομία τους

  Το παρόν άρθρο είναι ένα από τα εισαγωγικά κείμενά μου από το ξεχωριστό μπλογκ που επεξεργάζομαι αυτόν τον καιρό και έχει θέμα την καταγραφή και την παρουσίαση της μελισσοκομικής πανίδας στην Ελλάδα.Το μπλογκ είναι ακόμα μη δημοσιευμένο στο ευρύ κοινό και ευελπιστώ κάποια στιγμή να το παρουσιάσω ολοκληρωμένο στους φίλους συνάδερφους μελισσοκόμους και γενικότερα σε αυτούς που αγαπούν και νοιάζονται για την μελισσοκομική ,με την ευρύτερη έννοια,εντομοπανίδα της χώρας μας..

  Εδώ παρουσιάζεται μια αναφορά στην ανατομία και μορφολογίας της κοινής μας μέλισσας και φυσικά όλων των συγγενών της που απαντούν στην Ελλάδα και ταξινομούνται κάτω από την ονομασία Apoidea (μελισσοειδή έντομα)
Επιπρόσθετα στο τέλος αναφερώ πως μπορούμε να ξεχωρίσουμε αν το μελισσοειδές έντομο μας είναι θηλυκό ή αρσενικό.
Ελπίζω να το απολάυσετε..

 Μια  γενική  γνώση  της  ανατοµίας  των  συγκεκριμένων εντόµων  είναι  απαραίτητη  για  να  είναι 

δυνατή  η  διάκρισή  τους  σε  ταξινοµικές  οµάδες  και  επιµέρους  είδη  και επίσης για  να  γίνει 

κατανοητός  ο  τρόπος  διαβίωσης  τους.

Α) ΓΕΝΙΚΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΑΝΑΤΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Επιπρόσθετα  στα  γενικά  χαρακτηριστικά  του  Φύλου  Αρθρόποδα,  τα  οποία  είναι

κοινά για όλες τις κλάσεις του, τα ενήλικα Μελισσοειδή έντομα (Αpoidea) έχουν: 

•   Τρεις σωµατικές υποδιαιρέσεις, κεφαλή, θώρακα και κοιλία. 

•   Τρία ζεύγη ποδών που φέρονται στο θώρακα. 

•   Δύο ζεύγη πτερύγων που επίσης φέρονται στο θώρακα,με το πίσω να είναι μικρότερο και σε θέση ηρεμίας είναι κάτω από το μπροστινό. 

•   Ένα ζεύγος κεραιών που φέρονται στην κεφαλή. 

•  2 σύνθετους και 3 απλούς οφθαλµούς (ocelli), επίσης στην κεφαλή. 

• Το χαρακτηριστικό στένωμα που χωρίζει το πρώτο κοιλιακό τμήμα με τα υπόλοιπα έξι (petiole).

• H ύπαρξη κεντριού στο τελευταίο κοιλιακό τμήμα των θυληκών ατόμων.

σύγκριση του κεντριού με την μύτη μιας βελόνας

• Τρίχες ή τριχίδια (κλαδωτά ή πτερωτά) σε όλο ή τμήματα του σώματος.

κόκκοι γύρης ανάμεσα στις τρίχες

• Οι προνύμφες δεν έχουν πόδια και απλούς οφθαλμούς.

• Το πρώτο τμήμα του ταρσού του πίσω ποδιού (basitarsus) είναι συνήθως μεγαλύτερο και περισσότερο ή λιγότερο πεπλατυσμένο

οπίσθιο πόδι εργάτριας μέλισσας

• Συνήθως έχουν μακριά προβοσκίδα (γλώσσα)

• 1 τροχαντήρα σε κάθε πόδι.

• 2 κλειστά κελιά στην πίσω πτέρυγα και 1-2 προεξοχές (lobe) στο κάτω τμήμα τους.

πτέρυγες μέλισσας της οικογένειας Andrenidae

Β) ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΤΜΗΜΑΤΑ

1. ΚΕΦΑΛΗ

Είναι  ένα µέρος  του  σώµατος  του  εντόµου  απεσκληρυµένο  σε  υψηλό  βαθµό,  σε 

σχήµα κάψας χωρίς εµφανείς υποδιαιρέσεις. Φέρει τα στοµατικά µόρια, τις κεραίες και τους οφθαλµούς.Στις μέλισσες κυριαρχεί ο υπόγναθος τύπος όπου ο µεγάλος  άξονας  της  κεφαλής  είναι  κάθετος  προς  τον  άξονα  του σώµατος, και τα στοµατικά µόρια κατευθύνονται προς τα κάτω.

Στην παραπάνω εικόνα παρατηρούμε δυο περιοχές αριστερά και δεξιά στο μέτωπο που δεν υπάρχουν σε όλες τις μέλισσες και ονομάζονται facial fovea (προσωπικό βοθρίο).Πρόκειται για διαφορετικές σε υφή και χρώμα επιφάνειες της κεφαλικής κάψας συνήθως ελαφρά κυρτωμένες προς τα μέσα (σαν βαθούλωμα) και αρκετές φορές καλυμένες με τρίχες.Συνήθως απαντούνται σε είδη της οικογένειας Andrenidae. 

1α. Οι κεραίες  

Οι κεραίες της μέλισσας, όπως και των υπολοίπων εντόμων αποτελούνται από τρία μέρη : τον σκάπο (ή σκήπο), τον ποδίσκο (ή μίσχο) και το μαστίγιο.

Κάθε άρθρο των κεραιών διαθέτει αισθητήρια όργανα, τουλάχιστον 7 τύπων, όπως βοθρία, δισκία, πλάκες ή τριχίδια. Γενικά οι κεραίες της μέλισσας είναι αισθητήρια όργανα αφής, όρφρησης, ακοής, γεύσης, αλλά και αντίληψης της ταχύτητας του ανέμου, της υγρασίας, της θερμοκρασίας, της περιεκτικότητας του αέρα σε διοξείδιο κ.α..

κεραία εργάτριας μέλισσας

   Τα άτομα της κυψέλης έχουν διαφορετική οσφρητική ικανότητα. Έτσι στις κεραίες των βασιλισσών υπάρχουν περίπου 1.600 οσφρητικές πλάκες, στις κεραίες των εργατριών μελισσών 3.000 και των κηφήνων περίπου 30.000.

   Όσον αφορά στη ικανότητα αντίληψης διαφορετικών γεύσεων, η μέλισσα μπορεί να διακρίνει 4 γεύσεις, το γλυκό, το ξινό, το αλμυρό και το πικρό. Η μέλισσα μπορεί να αντιληφθεί ένα προϊόν ως γλυκό, μόνο όταν περιέχει 

περισσότερο από 2% ζάχαρα. Με τον τρόπο αυτό δεν χάνει χρόνο σε άνθη των οποίων το νέκταρ έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρα.

     Επίσης η μέλισσα αντιλαμβάνεται τους ήχους ως κραδασμούς μιας σταθερής επιφάνειας, μέσω των χορδοτονικών και σκολοποφόρων οργάνων που έχει στα πόδια, αλλά και ως κινούμενα μόρια του αέρα, μέσω του οργάνου Τζόνσον, που βρίσκεται στον ποδίσκο της κεραίας. Με το όργανο Τζόνσον η μέλισσα αντιλαμβάνεται επίσης και την ταχύτητα πτήσης της.

Eπίσης αξίζει να αναφερθεί πως οι κεραίες των θυληκών αποτελούνται από 12 τμήματα (segments) ενώ των αρσενικών από 13.

θηλυκό άτομο του γένους Megachile

αρσενικό άτομο του γένους Megachile

1β.Οι οφθαλµοί 

Κάθε τυπικό ακµαίο έντοµο έχει δύο τύπους οφθαλµών, τους απλούς (ocelli, ενικός ocellus) και τους σύνθετους.

Οφθαλμοί του γένους Xylocopa

Οι απλοί είναι 3 και βρίσκονται στο επάνω μέρος της κεφαλής. Χρησιμεύουν στην αντίληψη της έντασης του φωτός.
Οι σύνθετοι είναι 2, αριστερά και δεξιά της κεφαλής και αποκαλούνται και «μωσαϊκά».Αποτελούνται από πολλά ομματίδια, που το κάθε ένα σχηματίζει μία ξεχωριστή εικόνα στο οπτικό νεύρο. Η σύνθεση της εικόνας που σχηματίζεται είναι παρόμοια με ψηφιδωτό. Ο αριθμός των ομματιδίων διαφοροποιείται ανάλογα την κάστα, στην οποία ανήκει το άτομο και το φύλο. Έτσι ο σύνθετος οφθαλμός της βασίλισσας αποτελείται από 3.000-4.000 ομματίδια, της εργάτρια από 4.000-6.900 και του κηφήνα από 7.000-8.000 ομματίδια. 

Η εξωτερική επιφάνεια κάθε ομματιδίου έχει εξαγωνικό σχήμα. Κάθε ένα από τα εξαγωνικά αυτά τμήματα ενώνεται με κωνικό κρύσταλλο. Εκεί συγκεντρώνονται οι αχτίδες φωτός και μεταφέρονται στον αμφιβληστροειδή .Ολόκληρη η εξωτερική επιφάνεια των σύνθετων οφθαλμών καλύπτεται από χιτίνη.

σύνθετος οφθαλμός της Apis mellifera  x10

σύνθετος οφθαλμός της Apis mellifera  x190

Οι ιδιότητες των σύνθετων οφθαλμών είναι :

• με τους σύνθετους οφθαλμούς η μέλισσα μπορεί να αντιληφθεί το επίπεδο του πολωμένου φωτός. Έτσι έχει τη δυνατότητα να γνωρίζει τη θέση του ήλιου, ακόμα και μία συννεφιασμένη ημέρα, γεγονός που βοηθάει πολύ στον προσανατολισμό της
• οι οφθαλμοί της μέλισσας έχουν μικρή αναλυτική ικανότητα (>1 ° )
• το οπτικό φάσμα κυμαίνεται μεταξύ υπεριώδους (300 nm ) έως το κίτρινο (600 nm ). Αντίστοιχα του ανθρώπου είναι 400 nm έως 800 nm . Δηλαδή η μέλισσα βλέπει το υπεριώδες χρώμα, ενώ δεν αντιλαμβάνεται το κόκκινο και ο άνθρωπος βλέπει το κόκκινο αλλά όχι το υπεριώδες .

οφθαλμοί του γένους Αdrena

οφθαλμοί του γένους Μacropis

1γ.Τα στοματικά μόρια 


Τα  στοµατικά µόρια  των µελισσών  και  των άγρίων µελισσών  έχουν  τροποποιηθεί  έτσι  ώστε  να µπορούν  να αξιοποιήσουν  υγρή  τροφή,  όπως  νέκταρ  και µέλι.  Οι  εσωτερικοί  λοβοί  του  κάτω  χείλους έχουν  επιµηκυνθεί  και  συνενωθεί  σε µακρά  γλωσσίδα,  η  οποία  αποτελεί  λείχον  όργανο. 

προβοσκίδα της Apis mellifera

  

 Στη µέλισσα  έχουν  επιµηκυνθεί  και  οι  χηλικές  προσακτρίδες  καθώς  και  οι εξωτερικοί λοβοί των κάτω γνάθων, έτσι ώστε να είναι δυνατή η ταχεία αναρρόφηση υγρών µέσα από το  σωλήνα  που  σχηµατίζεται  από  τα  εξαρτήµατα  αυτά.  

 Τα στοματικά μόρια της μέλισσας είναι νέκταρος ή λείχοντος μυζητικού τύπου. Διακρίνουμε :
· την κάτω γνάθο (maxilla)
· το σιαγώνιο (submentum,mentum και prementum)
· και το κάτω χείλος (labium)
Το κάτω χείλος έχει διαφοροποιηθεί σχηματίζοντας την προβοσκίδα, η οποία αποτελείται από :
· τους εξωτερικούς λοβούς της κάτω γνάθου (galea και stipes)
· τις χειλικές προσακτρίδες (labial palpi)
· την παράγλωσσα (paraglossa)
· την γλωσσίδα (glossa)
· και το κοχλιάριο (flabellum)
Η προβοσκίδα αποτελεί το κύριο όργανο αναρρόφησης του νέκταρος, του μελιού ή του νερού. 
Επίσης η προβοσκίδα χρησιμοποιείται για τη συστηματική κατάταξη των διαφόρων ειδών ή φυλών μελισσών, ενώ το μήκος της κυμαίνεται μεταξύ 5,3 και 7,2 mm .
Τα επάνω σαγώνια (άνω γνάθοι - mandible) της μέλισσας - κυρίως της εργάτριας - είναι δυνατά, κατασκευασμένα έτσι ώστε να μπορούν να πλάθουν το κερί, τη γύρη ή την πρόπολη, ή να απομακρύνουν άχρηστα προϊόντα από τη φωλιά.Γενικά έχουν χάσει την μασητική τους λειτουργία και είναι περισσότερο κατάλληλες για να κρατούν και ζυμώνουν μαλακά υλικά παρά να κόβουν σκληρά αντικείμενα. 

στοματικά μόρια του γένους Anthophora

Οι παραγλώσσες είναι πολύ μικρές, αλλά οι χειλικές προσακτρίδες και η βάση του κάτω χείλους είναι μακρές.Οι γναθικές προσακτρίδες (maxillary palpi) σχεδόν εξαφανίστηκαν, αλλά ο στίπος και η γκαλέα σχηματίζουν μακρύ φύλλο.Επίσης οι χειλικές προσακτρίδες είναι φυλλοειδείς. Οι δυο φυλλοειδείς κάτω γνάθοι μαζί με τις χειλικές προσακτρίδες σχηματίζουν προβοσκίδα.Μέσα σε αυτήν βρίσκεται η γλώσσα, που στις πλευρές τυλίγεται προς τα πίσω.

 

























 Πρέπει να αναφερθεί πως το μήκος της προβοσκίδας αποτελεί και ταξονομικό χαρακτηριστικό για τις διάφορες οικογένειες των Apoidea.Έτσι υπάρχουν οι μακρύγλωσσες μέλισσες (long- tongued bees) όπως οι Megachilidae και Αpidae, και οι βραχύγλωσσες (short-tongued bees) όπως οι Melittidae,Halictidae,Colletidae και Andrenidae.

Κάτω χείλος (Α) και κάτω γνάθος (Β) γένους των Colletidae

προβοσκίδα μιας Andrena

προβοσκίδα Βομβίνου

 2.Ο ΘΩΡΑΚΑΣ



Ο θώρακας  (thorax ή μεσόσωμα) αποτελείται από 4 τμήματα :

· τον προθώρακα ή πρόνωτο (pronotum)

· τον μεσοθώρακα ή ασπίδα (scutum)

· τον ματαθώρακα ή ασπίδιο ή θυρεό (scutellum) και

· τον οπισθοθώρακα ή μετάνωτο (metanotum)

Επίσης το πρώτο  κοιλιακό  τμήμα  (propodeum)
συντήκεται  με  το  μεταθώρακα  και  είναι  συσφιγμένο  πίσω,  διαμορφώνοντας  το  μίσχο μεταξύ  του  θώρακα  και  της  κοιλίας.

Στον λαιμό στo σημείο που συνδέεται η κεφαλή με τον θώρακα, βρίσκεται το αισθητήριο όργανο της ισορροπίας. Αυτό σχηματίζεται από προεξοχές χυτίνης του προθώρακα και φέρει τριχίδια όπου ακουμπά η κεφαλή, ανάλογα με τη στάση που παίρνει το σώμα της μέλισσας.
Παρόμοιο όργανο υπάρχει και στo σημείο σύνδεσης του θώρακα με την κοιλία, στον μίσχο (petiole).
Ο θώρακας φέρει τα όργανα κίνησης του εντόμου, δηλαδή τα φτερά και τα πόδια.



2α.Τα πόδια 





Οι μέλισσες έχουν τρία ζεύγη ποδιών. Κάθε πόδι αποτελείται από 5 τμήματα:
το ισχίο (coxa), τον τροχαντήρα (trochanter), τον μηρό (femur), την κνήμη (tibia) και τον ταρσό (tarsus).

Αντίστοιχα ο ταρσός αποτελείται από 5 ταρσομερή . Το πρώτο ταρσομερές ονομάζεται βασιταρσός (basitarsus), ενώ το πέμπτο πόδι ή πρόταρσος (pretarsus).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν το 1ο και το 3ο ζεύγος ποδιών.

Από οικογένεια σε οικογένεια συναντάμε πολλές τροποποιήσεις και διαφοροποιήσεις στην κατασκευή τους που εξαρτάται βέβαια από τον τρόπο διαβίωσης.

Στο 1ο ζεύγος ποδιών και στον βασιταρσό υπάρχει η αποσμηκτική συσκευή, η οποία χρησιμεύει στον καθαρισμό των κεραιών από τη γύρη και τη σκόνη.

Λεπτομέρεια του άκρου του πρώτου ποδιού. Τα νύχια χρησιμοποιούνται για να χτενίσουν την γύρη από το σώμα και να την μεταφέρουν στα καλαθάκια γύρης στα πίσω πόδια της μέλισσας.Ένα μικρός κόκκος γύρης (πράσινο) διακρίνεται κοντά στο κέντρο.

Στo 2^ο ζεύγος ποδιών  υπάρχουν πολλές τρίχες στην κνήμη και στο μηρό που χρησιμευουν για να μαζευουν την γύρη από το θώρακα και να την διοχετευουν προς το πίσω ζευγος ποδιών (βούρτσες γύρης).Επίσης υπάρχει σκληρή ακάνθινη τρίχα στην βάση της κνήμης που χρησιμευει στη συλλογή των νιφάδων κεριού που εκκρίνονται από τους κηρογόνους αδένες στο κάτω μέρος της κοιλιάς. Το κερί μπορεί στη συνέχεια να μεταφερθεί στις γνάθους όπου θα διαμορφωθεί και θα τοποθετηθεί πάνω στη κηρήθρα.

μεσαίο πόδι εργάτριας μέλισσας

Στο 3^ο ζεύγος ποδιών η κνήμη και ο βασιταρσός είναι ιδιαίτερα πλατιά. 

Στην παράπανω εικόνα παρατηρούνται τρεις κατασκευές που δεν υπάρχουν στην Apis meliffera.
α)Την βασικνημική  πλάκα (basitibial plate) που υπάρχει  ειδικά στα θηλυκά άτομα. Είναι ανεπτυγμένο σε όλες σχεδόν τις μέλισσες που ανασκάπτουν φωλιές και φτιάχνουν κελιά στο έδαφος, και  είναι  χωρίς αμφιβολία ένα πρωτόγονο χαρακτηριστικό και έχει εκλείψει από πολλά είδη μελισσών.

β) τον θύσσανο τριχιδίων στον τροχαντήρα (floccus)..δείτε παρακάτω

γ)  2 σπιρούνα ή άκανθες (1 ζευγος) στο τέλος της κνήμης (tibial spurs) που δεν υπάρχουν στην Apis ενώ συναντώνται σχεδόν σε όλα τα υπόλοιπα είδη μελισσών.Στην Αpis υπάρχουν τέτοιες άκανθες, μία μόνο στο πρώτο (για να συγκαρατεί την κεραία στο αυλακι του βασιταρσού για να καθαριστεί) 

και μία στο μεσαίο πόδι (για να πέρνει τα λέπια των κεριών απ το κατω μέρος της κοιλιάς και να τα φέρνει στην στοματική περιοχή και επίσης να ξεκολά το σβώλο γύρης απ το καλάθι του πίσω ποδιού).

πίσω πόδι βασίλλισας Βομβίνου

                                           

Στην εσωτερική πλευρά τηςκνήμης υπάρχουν μακριές κυρτές τρίχες, οι οποίες συγκλίνουν μεταξύ τους σχηματίζοντας το το καλαθάκι της γύρης (corbicula), το σημείο δηλαδή που ου μέλισσες συγκεντρώνουν το φορτίο της γύρης ή και της πρόπολης, που συλλέγουν. Στο ίδιο σημείο και στο χαμηλότερο σημείο της εξωτερικής πλευράς της κνήμης υπάρχει η άκανθα, 

μία μεγάλη και σκληρή τρίχα, στην οποία στηρίζεται η γύρη που συγκεντρώνεται. Μ’ αυτό τον τρόπο αυξάνει κατά πολύ η ποσότητα της γύρης που μπορεί η μέλισσα σε ένα ταξίδι να συλλέξει. 

Πίσω πόδι μέλισσας: εσωτερική (Α) και εξωτερική όψη (Β)

Τέλος επίσης στην κνήμη, αλλά στο σημείο που ενώνεται με τον ταρσό, υπάρχει η χτένα της γύρης (rake ή rastellum). Αυτή αποτελεί από 20 περίπου σκληρά δόντια, και χρησιμοποιείται για το βούρτσισμα των ποδιών και τον καθαρισμό τους από τη γύρη, που έχει διασκορπιστεί.
Στον βασιταρσό και απέναντι από τη χτένα της γύρης υπάρχει ο σύρτης ή πένσα της γύρης (auricle), ο οποίος βοηθά τη χτένα στον καθαρισμό.

Στην εσωτερική πλευρά του βασιταρσού και με κατεύθυνση προς την άκρη του ποδιού, υπάρχουν κοντές τρίχες παράλληλα διαταγμένες, οι οποίες σχηματίζουν τη βούρτσα της γύρης.

Πρέπει να αναφερθεί πως φυσικά αναφερόμαστε σε θυληκά άτομα στην παραπάνω περιγραφή και μάλιστα στις εργάτριες.Το πίσω πόδι του κηφήνα και της βασίλισσας είναι ελαφρώς διαφορετικά:

πίσω πόδι κηφήνα

πίσω πόδι βασίλισσας

**Το καλαθάκι της γύρης (corbicula) υπάρχει σαν κατασκευή συλλογής της γύρης πάνω στην κνήμη του πίσω ποδιού μόνο σε είδη της οικογένειας Apidae (στα θηλυκά μόνο εκτός βέβαια της βασίλισσας ) με διαφοροπoιήσεις από γένος σε γένος,

ενώ αντίθετα περισσότερο συναντάμε την κατασκευή αυτή πάνω στο μηρό (femoral corbicula) και στον τροχαντήρα με την μορφή θυσσάνων από τρίχες (flocullus ή floccus) στα περισσότερα είδη κυρίως βραχύγλωσσων μελισσών (Adrenidae,Halictidae,Colletidae).Στην μεγάλη οικογένεια των φυλοκόπων μελισσων (Megachilidae) η συλλογή της γύρης γίνεται από το τρίχωμα του κάτω μέρους της κοιλίας τους.

Στην μεγάλη οικογένεια των φυλοκόπων μελισσων (Megachilidae) η συλλογή της γύρης γίνεται από το τρίχωμα του κάτω μέρους της κοιλίας τους.

Eπίσης υπάρχει περίπτωση να συναντήσουμε καλαθάκι γύρης και στο προπόδαιο του θώρακα 
σε ορισμένα είδη Andrena:

..ενώ σε ορισμένες μέλισσες τέλος,δεν υπάρχουν κάν τριχίδια ή συσκευές συλλογής της γύρης(γένος Hylaeus,παρασιτικές μέλισσες και μέλισσες ληστές-διάφορα γένη)

Τέλος στο πόδι, το τελευταίο ταρσομερές του ταρσού, υπάρχει ζεύγος οργάνων-νυχιών (claws), που βοηθά τη μέλισσα να βαδίζει σε λείες επιφάνειες, και το αρόλειο (arolium), που όπως τελευταία αποδείχθηκε εκκρίνει φερομόνη, η οποία βοηθά στην αναγνώριση της βασίλισσας μέσα στην κυψέλη.Αρόλειο δεν έχουν κάποιες μέλισσες όπως πχ. τα γένη Xylocopa,Amegilla,Anthidium,Megachile,Stelis,Chalicodoma,Trachusa κτλ. 

Μορφή αρόλειων σε Andrena (A),  Anthophora (B), Xylocopa (Γ) και Anthidium (Δ)

 2α.Οι πτέρυγες

Υπάρχουν 2 ζεύγη πτερύγων.

Τα φτερά είναι μεμβρανώδη, με πολλές νευρώσεις, οι οποίες εκτός της ενίσχυσης που προσδίδουν, τροφοδοτούν τα φτερά με αιμολέμφο και οξυγόνο.

Οι  πτέρυγες  προέρχονται  από  πλευρικές  επεκτάσεις  του µεσοθώρακα  και  του µεταθώρακα µετά  από  ανακόλπωση  του  χιτίνινου  περιβλήµατος.Κάθε µια  απ’ αυτές  αποτελείται  από  δύο  λεπτά  στρώµατα  δερµίδας (cuticula)  που  έχουν  υποστεί σύντηξη.Οι µόνες  περιοχές  που  οι  δύο  δερµίδες  δεν  βρίσκονται  σε  επαφή  και  σύντηξη είναι κατά µήκος των νεύρων των πτερύγων. Aυτά αποτελούνται από τραχείες και νευρώνες χρησιµεύουν για να δώσουν δοµική σταθερότητα στις πτέρυγες. 

Το πρώτο το μεγαλύτερο σε μέγεθος (forewing)  ενώνεται κατά την πτήση με το δεύτερο που είναι μικρότερο (hind wing) με άγκιστρα ( hamulli ). Μ’ αυτό τον τρόπο μεγαλώνει η επιφάνεια επαφής με τον αέρα και μειώνεται ο στροβιλισμός.

Τα διάφορα νεύρα ή φλέβες (veins) των  πτερύγων,τα κελιά που δημιουργούνται μεταξύ των (cells),που  έχουν  ειδικές  ονοµασίες, και γενικά η μορφολογία τους χρησιµοποιούνται  ευρύτατα  για  την ταξινόµηση και τον προσδιορισµό των Apoidea και γενικότερα των εντόμων. 

Ένα από τα πιο παλιά και σύγχρονα πιο διαδεδομένα σύστημα ονομασίας είναι αυτό των Κόμστοκ (Comstock) και Νήντχαμ (Needham) από το 1898 και ισχύει για όλα τα έντομα.Τα  ονόµατα  των  νεύρων µιας  υποθετικής  πτέρυγας µε  πλήρη  νεύρωση,  από  την οποία φαίνεται ότι προέρχονται όλοι οι υπάρχοντες τύποι πτερύγων, καθώς, και τα αρχικά γράµµατα που έχουν καθιερωθεί γι αυτά, είναι τα ακόλουθα:

Πλευρικό (Costa)                 C 

Υποπλευρικό (Subcosta)        SC 

Κερκιδικό (Radius)                R 

Μέσο (Medius)                      M 

Ωλενικό (Cubitus)                Cu 

Πυγαίο (Analis)                   Α 

Aς δούμε λοιπόν αναλυτικά την μορφολογία των πτερύγων των Apoidea

Φυσικά υπάρχουν διαφοροποίησεις από οικογένεια σε οικογένεια και αρκετές φορές ανάμεσα στα γένη της ίδιας οικογένειας.To πιο σημαντικό ταξονομικό χαρακτηριστικό των πτερύγων είναι σίγουρα ο αριθμός των υπομετωπικών κελιών (submarginal cells) και μας βοηθάει αφάνταστα αφού ή θα είναι 2 ή 3.Στην οικογένεια Megachilidae όλα τα είδη μελισσών έχουν 2 τέτοια κελιά ενώ στην οικογένεια Αpidae υπάρχουν 3.Στην οικογένεια Halictidae λίγα γένη έχουν 2 ενώ τα περισσότερα 3.Στις υπόλοιπες οικογένειες (Colletidae,Melittidae και Αndrenidae) είναι μισά-μισά.

 3.Η ΚΟΙΛΙΑ


Η κοιλία (abdomen ή metasoma) της μέλισσας αποτελείται από 10 κοιλιακούς δακτυλίους, από τους οποίους οι 7 είναι εμφανείς (6 στα θηλυκα). 

Ουσιαστικά ο πρώτος κοιλιακός δακτύλιος έχει συγχωνευτεί με το τελευταίο τμήμα του θώρακα και έχουν σχηματίσει τον λεπτό ενδιάμεσο μίσχο.Ο κάθε κοιλιακός δακτύλιος αποτελείται από το tergum πάνω (τεργίτη) και το sternum κάτω (τεργίτη) και ενώνεται με τον άλλο με μαλακή μεμβράνη, η οποία της δίνει τη δυνατότητα να είναι εύκαμπτη και ικανή να μεταβάλλει τον όγκο της.

Η κοιλιά φέρει όλα τα εσωτερικά όργανα της μέλισσας (πεπτικό και αναπαραγωγικό), όπως και το σύστημα του κεντριού και το εξωτερικό γεννητικό σύστημα του αρσενικού (genital capsule).

Επίσης εδώ υπάρχουν ο αδένας Νasonov (τελευταίος τεργίτης) και τα 4 ζεύγη των κηρογόνων αδένων  των θηλυκών (4ο - 7ο στερνίτη).

 

3α.To κεντρί

Το σύστημα του κεντριού, του οργάνου άμυνας, της μέλισσας , αποτελείται από τα παρακάτω μέρη :

• το κεντρί 
• την κύστη του δηλητηρίου 
• τον αδένα όξινης αντίδρασης, ή αδένα παραγωγής δηλητηρίου 
• τον αδένα Dufour , ή αδένα αλκαλικής αντίδρασης 
• την τετραγωνική και ορθογωνική πλάκα 
• το 7ο νευρικό γάγγλιο

Το κεντρί της μέλισσας δεν είναι συμπαγές. Αποτελείται από δύο πριονωτά στιλέτα, το αυλάκι από όπου τροφοδοτείται το δηλητήριο και ένα κούφιο στέλεχος, μέσα στο οποίο κινούνται τα στιλέτα. Τα στιλέτα μπορούν να κινούνται εφαπτόμενα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Τα στιλέτα της εργάτριας μέλισσας είναι πριονωτά, γι’ αυτό και όταν μπουν στο δέρμα θηλαστικού δεν μπορεί η μέλισσα να τα απομακρύνει.

 Αντίθετα τα στιλέτα της βασίλισσας είναι σχεδόν λεία.

Λείο είναι επίσης και το κεντρί του βομβίνου,

κεντρί Bombus

Όπως προαναφέρθηκε όταν η εργάτρια κεντρίσει θηλαστικό αφήνει στο δέρμα του όλο το σύστημα του κεντριού. Όση ώρα τα στιλέτα κινούνται μέσα στο δέρμα του θηλαστικού, με την κίνηση που διοχετεύεται από το νευρικό γάγγλιο, τόσο το δηλητήριο χύνεται στ σώμα του θύματος.

α)Μόνο τα θηλυκά άτομα τσιμπάνε;
   Nαι.Τα αρσενικά δεν έχουν κεντρί γιατί ουσιαστικά το κεντρί είναι μια εξελεκτική διαφοροποίηση του ωοαποθέτη του αναπαραγωκικού συστήματος των θηλυκών.Έτσι περάσαμε από την απλή απόθεση αυγών με κέντρισμα στο σώμα του ξενιστή (ζωικοί ή φυτικοί ιστοί) στην ανάπτυξη δηλητηριωδών αδένων στην συσκευή του κεντριού και την χρήση του ως όργανο άμυνας.

β)Για ποιο λόγο πεθαίνει η εργάτρια μετά το κέντρισμα;
   Η εργάτρια δεν μπορεί να ανασύρει το κεντρί της που το έχει βυθίσει στο δέρμα του εχθρού λόγω της δομής των στιλέτων του κεντριού που φέρουν άγκιστρα.Επιπλέον η σύνδεση του κεντριοφόρου συστήματος είναι τόσο αδύνατη που όταν η μέλισσα προσπαθήσει να πετάξει μετά το τσίμπημα,αποσπάται ολόκληρο το σύστημα μαζί με την κύστη του δηλητηρίου και η μέλισσα μετά από λίγο πεθαίνει από το τραύμα.Ένας  άλλος  αδένας (αδένας Κοστσέβνικοφ),  ο  οποίος  βρίσκεται  στο  κεντρί  της μέλισσας και εκκρίνει ένα μίγμα ουσιών,  δρα σαν φερομόνη συναγερμού. Κάποιες άλλες από τις ουσίες που παράγει ο αδένας αυτός θεωρείται  ότι  κατευθύνουν  τις  μέλισσες  προς  το  στόχο.  Γενικά,  η  φερομόνη  αυτή προκαλεί  έντονο  συναγερμό  στις  μέλισσες,  με  αποτέλεσμα  αν  κάποιος  κεντριστεί  μια φορά να ακολουθήσουν και άλλα κεντρίσματα. Έτσι αν απλά η μέλισσα τσιμπούσε και έφευγε μαζί με το κεντρί της τότε δεν θα μπορούσαν οι υπόλοιπες να εντοπίσουν τον εχθρό της κυψέλης!Είναι λοιπόν μια πράξη αυτοθυσίας.

γ)Όλες οι μέλισσες της Ελλάδας κεντρίζουν;
Ναι (αν εξαιρέσουμε την κλεπτοπαρασιτική μέλισσα Dioxys που στην Ελλάδα συναντάμαι 3 είδη ),αλλλά σπάνια κάποια μοναχική μέλισσα θα τσιμπήσει άνθρωπο και μόνο στην περίπτωση που την ζουλήξουμε ή μπλεχτεί άσχημα στα ρούχα μας.Αυτό ισχύει γενικότερα και για τους βομβίνους που σαν ημικοινωνικά Apoidea θα χρησιμοποιοήσουν το κεντρί τους για να προστατεύσουν τις φωλιές τους.Όσον αναφορά για το πιο κοινωνικό είδος μέλισσας,την Apis mellifera, το κεντρί είναι το μόνο μέσο προστασίας της κυψέλης και το χρησιμοποιούν συχνά.

3β.Πυγιδική πλάκα

Η πυγιδική πλάκα (pygidial plate) είναι μια επίπεδη επιφάνεια, που περιβάλλεται από μια κορυφή ή μια γραμμή που αν υπάρχει, βρίσκεται στον έκτο τεργίτη στην άνω κοιλιακή χώρα στα θηλυκά και στα αρσενικά στον έβδομο τεργίτη.Απαντάται κυρίως στις κλεπτοπαρασιτικές μέλισσες και σ αυτές που διαβιούν σε φωλιές στο έδαφος.

Αποτελεί ταξονομικό χαρακτηριστικό.Η χρησιμότητας της δεν είναι σαφώς καθορισμένη και πιθανόν να έχει να κάνει με την διαδικασία εκσαφής της φωλιάς.

3γ.Γεννητική κάψα (αρσενικά)


Είναι η αντίστοιχη συσκευή του κεντριού των θηλυκών και περιλαμβάνει τα εξωτερικά γεννετικά όργανα του αρσενικού και τα χρησιμοποιεί κατά την σύζευξη.

Eνδοφαλός (penis ή endophallus) κηφήνα της Apis mellifera

Θηλυκό ή Αρσενικό;

Για τις περισσότερες μέλισσες, η παρουσία  δομών συλλογής της γύρης (scopa ή ψήκτρα) στο πίσω πόδι ή στην κοιλιακή επιφάνεια είναι επαρκής για την αναγνώριση ενός ατόμου ως θηλυκό, αν και μερικές φορές κάποια αρσενικά έχουν μακριές τρίχες στα πόδια ή στο μετάσωμα που πιθανό να εξυπηρετούν κάποια σεξουαλική λειτουργία.
Μόνο τα θηλυκά έχουν κεντρί (αν και αυτό μειώνεται σημαντικά σε κάποιες μέλισσες όπως τα γένη Trigona και Μelipona που δεν υπάρχουν βέβαια στην Ελλάδα) 

και μόνο τα αρσενικά έχουν γεννητική κάψουλα.

Με λίγες εξαιρέσεις, οι αρσενικές μέλισσες έχουν 7 θωρακικούς τεργίτες και 13 τμήματα στην κεραία, ενώ τα θηλυκά έχουν 6 θωρακικούς τεργίτες και 12 τμήματα κεραιών. Ο αριθμός των τεργιτών είναι μερικές φορές δύσκολο να διαπιστωθεί αφού τα πιο ακραία τμήματα πολλές φορές επικαλύπτονται.

Ειδικότερα για τους Βομβίνους (κάντε κλικ να δείτε τις εικόνες μεγαλύτερες):